نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• اردشیر مصباح ¹
• اسماعیل کرمی دهکردی ²
• شادعلی توحیدلو ¹
• امین صالح پور جم ³
• توفیق سعدی ⁴

¹ گروه ترویج، ارتباطات و توسعه روستایی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران

² گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس

³ پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران

⁴ دبیر کمیته تحقیقات شرکت آب منطقه‌ای استان البرز

چکیده

مروری بر مخاطرات طبیعی در کشور ایران، بیانگر این واقعیت است که این کشور همواره به دلیل ساختارهای مکانی - فضایی ویژه، بحران‌های طبیعی زیادی را متحمل شده و یکی از آسیب‌پذیرترین نقاط جهان در برابر مخاطرات محیطی بوده است. هدف این پژوهش، مروری بر ردپای تاب‌آوری مخاطرات طبیعی در ایران با تاکید بر مخاطرات سیل، خشکسالی، تخریب اراضی و پژوهش‌های ترکیبی است. این مطالعه با استفاده از یک روش‌شناسی مفهومی و بکارگیری تحلیل نظام‌مند پژوهش‌های مرتبط انجام شده در کشور در قالب مقالات، رساله‌ها و پایان‌نامه‌های درج شده در پایگاه‌های اطلاعاتی مختلف انجام شد. مطالعات قبلی، غالبا مفهوم تاب‌آوری را در یک چارچوب تحلیلی شناخته شده بررسی کرده‌اند. اما در این پژوهش، با استفاده از تحلیل مفهومی، که روشی برای بازنمایی دانش مفهومی و تجزیه و تحلیل داده‌ها بوده و به طور معمول برای روشن کردن معانی و گسترش تعاریف عملیاتی از طریق در نظر گرفتن شواهد چندین رشته به کار می‌رود، داده‌ها به صورت موضوعی تحلیل شدند. بکارگیری این چارچوب روش‌شناختی رویکرد عینی‌تری را برای شفاف‌سازی مفاهیم، ممکن می‌سازد و به تفاوت‌های کاربرد تاب‌آوری در رشته‌های علمی گوناگون می‌پردازد. هرچند تا قبل از دهه 1390، مطالعات انگشت‌شماری در زمینه‌ی تاب‌آوری در برابر مخاطرات طبیعی در ایران انجام شده بود، این مطالعات تاب‌آوری، بخصوص در مناطق روستایی، از عمر کوتاهی برخوردار هستند. پس از پالایش علمی تعداد 1742 سند علمی از ابتدای سال 1390، 57 مقاله و پایان‌نامه مرتبط مستخرج و تحلیل شد. بیشترین و کمترین پژوهش‌های صورت گرفته به ترتیب در سال 1396 و سال‌های 1402، 1400 و 1391 بود. داده‌های اغلب پژوهش‌های مورد مطالعه، با استفاده از آزمون‌های آماری، نرم‌افزارهای PLS و AMOS، شیوه‌های رتبه‌بندی، نرم‌افزار ArcGIS برای زمین مرجع نمودن داده‌ها و نمایش فضایی جهت پهنه‌بندی در حوزه‌های مورد مطالعه و اولویت‌بندی‌ آن‌ها تحلیل شده بودند. بیشترین مطالعات صورت گرفته در زمینه‌ی تاب‌آوری، در حیطه‌ی خشکسالی و کمترین مطالعات صورت گرفته در حیطه‌ی مطالعات تخریب اراضی بود. در پژوهش‌های صورت گرفته در حیطه‌ی سیل، بعد اجتماعی، بیشترین و بعد نهادی از کمترین توجه برخوردار بودند. در حیطه‌ی خشکسالی، بعد اقتصادی و بعد نهادی به ترتیب از بیشترین و کمترین توجه در پژوهش‌های صورت گرفته در این حیطه برخوردار بودند. در حیطه‌ی تخریب اراضی و پژوهش‌های ترکیبی، بعد کالبدی بیشترین اهمیت داشت. با شناسایی مولفه‌های مهم تاب‌آوری جامعه در برابر مخاطرات طبیعی، می‌توان امکان بهبود مدیریت بحران، کاهش آسیب‌ها و برنامه‌ریزی اثربخش پروژه‌های توسعه و آموزشی در سطح کشور را فراهم کرد.

کلیدواژه‌ها

• مخاطره طبیعی
• تاب‌آوری
• آسیب‌پذیری
• پژوهش
• مدیریت بحران
• محیط‌زیست

عنوان مقاله [English]

A Review of Resilience in the Studies of Natural Hazards in Iran

نویسندگان [English]

• Ardeshir Mesbah ¹
• Esmail Karamidehkordi ²
• Shadali Tohidloo ¹
• Amin Salehpour Jam ³
• Tofigh Saadi ⁴

¹ Extension, communication and rural development department, faculty of agriculture, Zanjan University, Zanjan, Iran

² Agricultural Extension and Education Department, Faculty of Agriculture,, Tarbiat Modares University

³ Soil Conservation and Watershed Management Research Institute, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Tehran, Iran

⁴ Secretary of the Research Committee of Alborz Regional Water Company

چکیده [English]

Iran has always been one of the most vulnerable places in the world against environmental hazards due to its special spatial-spatial structures. The aim of this research is to review the traces of resilience of natural hazards in Iran with an emphasis on the hazards of floods, droughts, land degradation and combined researches. This study was carried out using a conceptual methodology and using a systematic analysis of related researches conducted in the country in the form of articles, treatises and dissertations included in selected databases inside the country. In this research, using conceptual analysis, the data were analyzed thematically. Although a handful of studies on resilience against natural hazards had been conducted in Iran before the 2010s, these resilience studies, especially in rural areas, have a short lifespan. After the scientific refinement of 1742 scientific documents from the beginning of 2010s, fifty seven related articles and theses were extracted and analyzed. The results showed that the most studies conducted in the field of resilience were in the field of drought and the least studies were conducted in the field of land degradation studies. In the researches carried out in the field of flood, the social dimension received the most attention and the institutional dimension received the least attention. In the field of drought, the economic dimension and the institutional dimension respectively had the most and the least attention in the researches conducted in this field. In the field of land degradation and combined research, the physical dimension was the most important. By identifying the important components of society's resilience against natural hazards, it is possible to improve crisis management, reduce damages and effectively plan development and educational projects at the country level.

کلیدواژه‌ها [English]

• Natural Hazard
• Resilience
• Vulnerability
• Research
• Crisis Management
• Environment