نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• رضا چمنی ¹
• هنگامه شکوهیده ¹
• سمیه زارع ¹
• رضا زارعی ¹
• حامد امینی ¹
• لیلا همتی ¹
• وحید موسوی ²
• عبدالواحد خالدی درویشان ³

¹ دانشجوی دکتری گروه آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تربیت مدرس، نور، ایران

² استادیار، گروه آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تربیت مدرس، نور، ایران

³ دانشیار، گروه آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تربیت مدرس، نور، ایران

چکیده

مقدمه
امروزه، تخریب شدید محیط زیست و کاهش عملکرد آبخیزها تحت تاثیر عومل مختلف از اهمیت خاصی برخوردار است. برای مقابله با این تهدیدات، استفاده از رویکرد مدیریت یکپارچه حوزه‌های آبخیز و کاربست مفهومی SWOT مرسوم است. این تحلیل با برخورداری از ویژگی‌های ساختاری و انعطاف‌پذیری مناسب، قابلیت‌های گسترده‌ای در راستای مدیریت بوم سازگان‌های مختلف را دارا هستند. در مدل تحلیلی SWOT، راهبرد‌ها برای دستیابی به حداکثر نقاط قوت و فرصت‌ها و به حداقل رساندن نقاط ضعف و تهدیدها، تدوین می‌شود. لذا، در این پژوهش سعی شده است، تاثیر عوامل مختلف انسانی و طبیعی بر وضعیت حوزه آبخیز میخ‌ساز با رویکرد SWOT مورد ارزیابی قرار گیرد.
مواد و روش‌ها
حوزه آبخیز میخ‌ساز، با مساحت 11191.1 هکتار، در غرب استان مازندران و در شهرستان نوشهر، بخش کجور و دهستان زانوس رستاق واقع شده است. به لحاظ تغییرات ارتفاعی، کمترین ارتفاع آن 1374.7 متر از سطح دریا واقع در خروجی آبخیز و مرتفع‌ترین آن 3689 متر واقع در ارتفاعات جنوبی است. مقدار متوسط بارش سالانه حوزه آبخیز میخ‌ساز به‌طور متوسط 427.8 میلی‌متر و میانگین دمای سالانه آن 10.53 درجه سانتی‌گراد است. تحلیل SWOT، از جمله روش‌های کارآمد مدیریت راهبردی به‌شمار می‌آید که جهت نتایج سودمند در آبخیز‌های مختلف مطالعاتی، تجزیه و تحلیل ظرفیت‌های محلی و به‌طور کلی در راستای نیل به اهداف مطالعات برنامه‌ریزی توسعه یکپارچه در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. اولین مرحله در مدیریت راهبردی تشکیل ماتریس SWOT، است. ماتریس SWOT، با در نظر گرفتن شرایط و عوامل داخلی و خارجی حاکم بر یک سیستم، مبنای خوبی را برای تدوین راهبردها فراهم می‌آورد. برای ارائه استراتژی در چارچوب رویکرد موجود، از چهار نوع استراتژی شامل استراتژی‌های رقابتی-تهاجمی، تنوع، بازنگری و تدافعی استفاده شده است. برای ارائه‌ هر نوع استراتژی، دو یا چند مولفه از عوامل موجود که یکدیگر را تحت پوشش قرار داده و یا در ارتباط هستند، در نظر گرفته شد. سپس، در راستای این عوامل ترکیب شده، بهترین استراتژی‌ها برای منطقه‌ مورد پژوهش مشخص شد و در نهایت، رتبه‌بندی عوامل صورت گرفت. در اجرای استراتژی‌های SO، با استفاده از نقاط قوت داخلی می‌توان از فرصت‌های خارجی حداکثر بهره‌‌برداری را نمود.
نتایج و بحث
دو عامل اتکای درآمد به بخش‌های مختلف (دامداری-کشاورزی-خدمات) و تنوع اقلیمی (بارش و دما) در آبخیز، با امتیاز موزون 0.23 به‌طور مشترک بیشترین اهمیت را در بین نقاط قوت به‌خود اختصاص داده‌اند. در نقاط ضعف، عامل کافی نبودن مایملک نسبت به بعد خانوار با امتیاز موزون 0.63 مهم‌ترین نقطه ضعف آبخیز مشخص شده است. دو عامل امکان احیای صنایع دستی و طبیعت مناسب برای گردشگری، با امتیاز مشترک 0.3 مهم‌‌ترین فرصت‌‌ها در این آبخیز هستند. در حوزه آبخیز میخ‌ساز، احتمال سیلاب بهاره به‌دلیل ذوب برف با امتیاز 0.2 و سرمای زودرس و دیرس، با امتیاز 0.18 از مهم‌ترین تهدیدات پیش روی آن است. بر این اساس، عوامل داخلی با امتیاز 3.54 نسبت به عوامل خارجی با امتیاز 2.89، تاثیر بیشتری بر بهبود وضعیت حوزه آبخیز میخ‌ساز دارند.
نتیجه‌گیری
در این پژوهش، تاثیر عوامل طبیعی و انسانی بر مدیریت حوزه آبخیز میخ‌ساز استان مازندران، با استفاده از روش SWOT مورد ارزیابی و سنجش قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان داد، در حوزه آبخیز میخ‌ساز اتکای درآمد به بخش‌های مختلف و تنوع اقلیمی در آبخیز پر اهمیت‌‌ترین نقاط قوت و کافی نبودن مایملک نسبت به بعد خانوار مهم‌ترین نقطه ضعف است. اولویت‌‌بندی راهبرد‌‌های منطقه نیز حاکی از آن است که راهبرد کاهش تخریب منابع و اصلاح الگوی معیشتی به‌ترتیب با امتیازهای 2.21 و 2.19 در اولویت‌های اول و دوم قرار دارند.

کلیدواژه‌ها

• توسعه پایدار
• توفان فکری
• ذی‌نفعان
• رویکرد مفهومی
• مدیریت پایدار حوزه‌های آبخیز

عنوان مقاله [English]

Application of SWOT analysis with separation of natural and anthropogenic factors in the integrated management of the Mikhsaz Watershed, Mazandaran Province

نویسندگان [English]

• Reza Chamani ¹
• Hengameh Shekohideh ¹
• Khatereh Zare ¹
• Reza Zarei ¹
• Hamed Amini ¹
• Leila Hemati ¹
• Vahid Moosavi ²
• Abdulvahed Khaledi Darvishan ³

¹ Ph.D Student of Watershed Department, Faculty of Natural Resources, Tarbiat Modares University, Noor, Iran

² Assistant Professor, Department of Watershed Management, Faculty of Natural Resources, Tarbiat Modares University, Noor, Iran

³ Associate Professor, Department of Watershed Management, Faculty of Natural Resources, Tarbiat Modares University, Noor, Iran

چکیده [English]

Introduction
Nowadays, the severe degradation of the environment and the reduction of the performance of watersheds are very important in order to respond to the various demands of human societies. In the meantime, in order to deal with these threats, the use of the approach of integrated management of watersheds as an infrastructure and acceptable management principles in the world community and based on conceptual and mental models has a special emphasis. The SWOT analysis has structural features and suitable flexibility that has a wide range of capabilities in managing different ecosystems. In the SWOT analytical model, strategies are formulated to maximize strengths and opportunities and minimize weaknesses and threats. Therefore, in this research, an attempt was made to evaluate the impact of various anthropogenic and natural factors on the status of Mikhsaz Watershed with the SWOT approach.
 
Materials and methods
The Mikhsaz Watershed with an area of ​​11191.1 hectares is located in the west of Mazandaran Province and in Nowshahr City, Kajur district and Zanus Rostaq village. In terms of elevation changes, the lowest height is 1374.7 meters above sea level located at the outlet of the watershed and the highest is 3689 meters located in the southern. The average amount of annual precipitation in the Mikhsaz Watershed is 427.8 mm and the average annual temperature is 10.53 degrees celsius. SWOT analysis is one of the most efficient methods of strategic management which can be used for beneficial results in different study watersheds, analysis of local capacities and generally in order to achieve the goals of integrated development planning studies in economic, social, cultural and physical. The first step in strategic management is the establishment of the SWOT matrix. The SWOT matrix, considering the conditions, internal and external factors governing in a system that provides a good basis for developing approaches. In order to present the strategy in the framework of this approach, four types of strategies have been used, including competitive-offensive, diversity, revision and defensive. In order to provide any type of strategy, two or more components of the existing factors that cover each other or are related were considered. Then, in direction of these combined factors, the best strategies for the study area were determined and finally the factors were ranked. In the execution of SWAT strategies, by using the internal strengths, it is possible to make maximum benefit of external opportunities.
 
Results and discussion
Two factors of income reliance on different sectors (livestock-agriculture-services) and climatic diversity (rainfall and temperature) in the watershed with a weighted score of 0.23 are usually the most important among the strengths. In the weaknesses, the factor of inadequacy of property compared to family members has been identified as the most important weakness of the watershed with a weighted score of 0.63. Two factors of the possibility of reviving handicrafts and nature suitability for tourism with a common score of 0.3, were the most important opportunities in the watershed. In this watershed, the possibility of spring floods caused by melting snow with a score of 0.2 and early and late cold temperatures with a score of 0.18 are among the most important threats. Therefore, internal factors with a score of 3.54 have a greater effect on improving the situation of Mekhsaz Watershed than external factors with a score of 2.89.
 
Conclusion
In this research, the impact of natural and anthropogenic factors on the management of Mekhsaz Watershed in Mazandaran Province was evaluated and measured using the SWOT model. The results showed that in the Mekhsaz Watershed, income reliance on different sectors and climatic diversity are the most important strengths and lack of property compared to the family members is the most important weakness. The prioritization of the region's strategies also indicates that the strategy of reducing the destruction of resources and modification of the livelihood pattern are ranked first and second with the scores of 2.21 and 2.19, respectively.

کلیدواژه‌ها [English]

• Beneficiaries
• Brain storming
• Conceptual approach
• Sustainable development
• Sustainable management of the watersheds